“ล้านนา” หรือบริเวณ “ภาคเหนือตอนบน” ของประเทศไทยมีชาวไทยอาศัยอยู่เป็นที่รู้จักกันในนาม “ไตยวน” หรือ “ไตล้านนา” อาณาจักรล้านนามีการปกครองแบบนครรัฐมีเจ้าผู้ครองนครรัฐขึ้นตรงต่อราชธานี อาณาจักรล้านนาเริ่มในศตวรรษที่ 18 รัชสมัยของพญามังราย โดยได้รวบรวมอาณาจักรทางเหนือใหม่หลังจากที่ได้ปราบพญาญีบาแห่งแคว้นหริภุญไชย(ลำพูน) เข้าไว้ในอำนาจแล้วจึงได้สร้าง “เวียงกุมกาม”
ดินแดนล้านนาหมายถึงอาณาบริเวณที่ประกอบไปด้วยเมืองกลุ่มหนึ่ง อาณาเขตทางทิศใต้จดเมืองตาก (อำเภอบ้านตาก) และจดเขตแดนด้านเหนือของอาณาจักรสุโขทัยทิศตะวันตกจดแม่น้ำสาละวิน (ฝั่งซ้าย) ทิศตะวันออกจดแม่น้ำโขง (ฝั่งขวา) ทิศเหนือจดเมืองเชียงรุ่ง เมืองในบริเวณส่วนชายขอบของล้านนาเป็นส่วนที่รัฐล้านนาแผ่อิทธิพลไปถึงในบางสมัยเท่านั้น เมืองชายขอบล้านนาได้แก่ เชียงตุง เชียงรุ่ง เมืองยอง เมืองปู เมืองสาด เมืองนาย เป็นต้น ในสมัยรัชกาลที่ 5 เมืองชายขอบดังกล่าวถูกปักเขตแดน ตกเป็นของประเทศพม่า จีน และลาว
ดินแดนส่วนสำคัญของล้านนาอยู่ในเขตภาคเหนือของประเทศไทยประกอบด้วยเมืองใหญ่น้อย แบ่งตามสภาพภูมิศาสตร์ประวัติศาสตร์ออกเป็นสองกลุ่ม คือกลุ่มเมืองล้านนาตะวันตกซึ่งเป็นส่วนสำคัญมี เชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง เชียงราย พะเยา เนื่องจากถูกผนวกเข้าด้วยกันตั้งแต่สมัยราชวงศ์มังรายตอนต้นจึงมีประวัติความเป็นมาร่วมกัน ครั้นถึงสมัยรัตนโกสินทร์ในยุคฟื้นฟูล้านนา เมืองดังกล่าวมีเจ้านายเชื้อสายเจ้าเจ็ดตนแยกย้ายกันปกครองจึงมีความสัมพันธ์กันตลอดมา ส่วนกลุ่มล้านนาตะวันออกมีเมืองแพร่ น่าน ทั้งสองเมืองตั้งอยู่บนที่ราบขนาดเล็ก มีประวัติความเป็นมาคล้ายกันคือในสมัยแรกเริ่มต่างมีฐานะเป็นรัฐอิสระมีราชวงศ์ของตนเอง มีความใกล้ชิดกับอาณาจักรสุโขทัยและเพิ่งผนวกดินแดนได้ในสมัยพระเจ้าติโลกราช จึงไม่ค่อยผูกพันกับล้านนาเชียงใหม่ ครั้นในสมัยฟื้นฟูบ้านเมืองยุครัตนโกสินทร์ เจ้าผู้ครองเมืองน่านและเมืองแพร่เป็นคนละสายกับเจ้าเจ็ดตน นอกจากนั้นยังมีดินแดนชายขอบล้านนาด้านใต้ ซึ่งอยู่ในส่วนตอนบนของจังหวัดตากและอุตรดิตถ์ซึ่งมีวัฒนธรรมแบบล้านนาด้วย อย่างไรก็ดีในปัจจุบันล้านนาหมายถึงดินแดน 8 จังหวัดภาคเหนือ คือ เชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง เชียงราย พะเยา แพร่ น่าน และแม่ฮ่องสอน ศูนย์กลางสำคัญของดินแดนล้านนานับจากอดีตจนถึงปัจจุบันคือเชียงใหม่ ซึ่งมีอายุครบ 709 ปีใน พ.ศ. 2548 ในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่มีเมืองที่ขึ้นกับดินแดนล้านนา 57 เมือง มีข้อความว่า “ในสัตตปัญญาสล้านนา 57 หัวเมือง” แต่ตำนานไม่ได้ระบุเมืองใดบ้าง อย่างไรก็ตามสันนิษฐานว่าจำนวน 57 เมืองนั้นน่าจะรวมถึงเมืองขนาดเล็กด้วย เพราะหากนับแต่เมืองหลักแล้วคงไม่ถึง 57 เมือง เมืองขนาดเล็กในล้านนา เช่น เมืองฝาง เมืองเชียงของ เมืองเชียงคำ เมืองพร้าว เมืองเชียงดาว เมืองลี้ เมืองลอง และเมืองพาน เป็นต้น
ในปี พ.ศ.1804 พญามังรายขึ้นเสวยราช ต่อมาในปี พ.ศ.1805 พระองค์สร้างเมืองใหม่เป็นเมืองหลวงคือ เชียงราย จากนั้นในปี พ.ศ.1812 ทรงทำสัมพันธไมตรีกับกษัตริย์ไทยองค์อื่นๆ ได้แก่ พญางำเมือง (พะเยา) และพญาร่วง (พ่อขุนรามคำแหง) ในปี พ.ศ.1830 พญามังรายทรงทราบถึงความสมบูรณ์ของเมืองลำพูน พระองค์พยายามจะยึดลำพูนไว้ในความปกครองของพระองค์ จนกระทั่งปี พ.ศ.1835 พระองค์ทรงยึดลำพูนได้สำเร็จ ต่อมาอีกไม่นานก็ได้ลำปางอยู่ในความครอบครองด้วย และในปีเดียวกันนี้เองพญามังรายทรงสร้างเมืองใหม่โดยได้รับความร่วมมือจากพระสหาย คือพญางำเมือง เจ้าเมืองพะเยา และพญาร่วง (พ่อขุนรามคำแหง) เจ้าเมืองสุโขทัยพร้อมกับขนานนามเมืองใหม่ว่า “นพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่”
ตามพงศาวดารเมืองหริภุญไชย กล่าวถึงความเจริญของบริเวณภาคเหนือโดยเฉพาะที่เมืองหริภุญไชยคือลำพูนในปัจจุบัน “เจริญมาแต่ราวต้นพุทธศตวรรษที่ 14 พระนางจามเทวีพระราชธิดากษัตริย์ละโว้ไปครองเมืองหริภุญไชยเมืองนี้เจริญสืบต่อมาจนถึงสมัยพญามังรายเสด็จจากเชียงแสนมาสร้างเมืองเชียงใหม่ศูนย์กลางของภาคเหนือจึงย้ายจากลำพูนมาอยู่ที่เชียงใหม่ พ.ศ.1839 เป็นต้นมา” ต่อมาปี พ.ศ.1841 พญางำเมืองถึงแก่พิราลัยที่เมืองงาว มีพระชนมายุได้ 60 ปี เมื่อพญางำเมืองได้ถึงแก่พิราลัยแล้ว ราชโอรสขุนคำแดงได้ขึ้นครองราชย์เมืองพะเยาแทน เมื่อสิ้นสุดรัชกาลขุนคำแดงแล้วพวกน้อยคำลือราชบุตรขึ้นครองเมืองพะเยาแทน จนกระทั่งปี พ.ศ.1881 พระเจ้าคำภูแห่งเมืองเชียงแสนสมคบกับพวกทางเมืองน่าน ยกเข้าตีเมืองพะเยาทำให้อาณาจักรพะเยาต้องพินาศลงสิ้นอาณาจักรเมืองพะเยาจึงยุบมาเป็นกลุ่มล้านนาไทยจนตราบเท่า ทุกวันนี้
อาณาจักรล้านนาไทยเจริญรุ่งเรืองอยู่เป็นเวลา 262 ปี จึงถูกปราบโดยกองทัพมอญ-พม่า ภายใต้การนำของพระเจ้าบุเรงนอง ในปี พ.ศ. 2101 ล้านนาไทยตกอยู่ภายใต้อำนาจของมอญ-พม่า เป็นเวลานานถึง 200 ปี คั่นด้วยอิสรภาพระยะสั้นๆ ที่มาจากการต่อต้านพม่าบ้างเป็นบางครั้งบางคราว จนกระทั่งล้านนาไทยได้เป็นอิสระโดยการนำของ “เจ้ากาวิละ” และด้วยการช่วยเหลือของกองทัพไทยจากกรุงเทพฯ ของสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ในปีพ.ศ.2437 ตั้งแต่นั้นมาล้านนาไทยจึงเป็นเมืองขึ้นของกรุงเทพฯ จนกระทั่งปี พ.ศ.2443 เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ทรงปฏิรูปการปกครองประเทศ กษัตริย์ล้านนาไทยได้เปลี่ยนฐานเป็นเพียงประมุขของรัฐแต่เพียงในนาม พอถึงปี พ.ศ.2476 ฐานะประมุขของรัฐจึงได้สิ้นสุดลง